Σκέψεις πάνω στην έννοια διανοούμενος
Η πιο συνηθισμένη έννοια του διανοούμενου είναι αυτή που τον θέλει χαρισματικό, μορφωμένο, λόγιο, ικανό και γενικά ξεχωριστό και ίσως και «ανώτερο» Αλλά αυτή η άποψη κινείται στο πλαίσιο της συγκριτικής αξιολόγησης: Κάποιος είναι κάπως και κάπως αλλιώς από κάποιον άλλο. Δεν περιέχει κάποιο ρόλο ή κάποια ενεργητικότητα. Παρουσιάζει το αντικείμενό της με όρους αισθητικής και επιφανειακής φαινομενικότητας.
Για να καλυφθεί η παραπάνω άποψη από το κενό που αφήνει η απουσία του ρόλου και της ενέργειας έρχεται η αναγκαία συμπλήρωση: ο διανοούμενος δεν πρέπει να συμβιβάζεται ή να φοβάται, πρέπει να λέει με σθένος την «αλήθεια» και να βρίσκεται συνέχεια σε «αντίθεση» με το status quo, να υπηρετεί το κοινωνικό σύνολο και όχι την εξουσία κλπ.
Συνήθως ο ρόλος και η ενέργεια που προστίθενται στην εικόνα του διανοούμενου έχουν έναν χαρακτήρα ειδωλικό: οι διανοούμενοι είναι φορείς οικουμενικών αξιών και αληθειών, όντα που κουβαλάνε μέσα τους έννοιες και αξίες άφθαρτες, αιώνιες. Είναι ήρωες που για να υπερασπίσουν την «αλήθεια» που πρεσβεύουν θα θυσιαζόντουσαν, θα πέφτανε ακόμα και στη φωτιά. Σε γενικές γραμμές ο πιο κλασικός τύπος του διανοούμενου είναι ο ήρωας που αψηφά τους κινδύνους και τις συνέπειες όσων λέει και όσων εκφράζει γιατί απλώς: εκφράζει την αιώνια, συμπαντική και απόλυτη αλήθεια.
Αλλά σε αυτό το σημείο έρχεται ο Said και γειώνει λίγο τον ήρωα, λέγοντας: «Ο πραγματικός διανοούμενος είναι ον κοσμικό. Όσο κι αν οι ίδιοι διανοούμενοι ισχυρίζονται ότι αυτά που εκπροσωπούν είναι ανώτερα πράγματα και υπέρτατες αξίες, η ηθική τους αρχίζει όταν αρχίζει η δράση τους στο κοσμικό πλαίσιο της ζωής: εξαρτάται από το πού συμβαίνει, τίνος συμφέροντα εξυπηρετεί, πώς αρθρώνεται γύρω από μια συνεκτική και οικουμενική δεοντολογία, με ποιο τρόπο θεμελιώνει τη διάκριση μεταξύ εξουσίας και δικαιοσύνης, τι φανερώνει για τις επιλογές και τις προτεραιότητές του». Επίσης «οι διανοούμενοι πρέπει να βρουν ελεύθερο χώρο στο μυαλό τους για την αμφιβολία, τον αυτοσαρκασμό», «να αποφεύγουν την απόλυτη βεβαιότητα και τις γενικεύσεις». Το αιώνιο, δηλαδή, και το συμπαντικό γίνονται ιστορικό και κοινωνικό (ταξικό) και το απόλυτο, σκεπτικιστικό. Ακολουθεί κατά κάποια έννοια τα χνάρια του Φουκώ: «…δεν πρέπει πια να θεωρούμε τον διανοούμενο ως φορέα καθολικών αξιών. Ο διανοούμενος είναι, αντίθετα, το πρόσωπο που κατέχει μια ειδική θέση». Και αυτή η ειδική θέση καθορίζεται από την τοποθέτησή τους σε συγκεκριμένα σημεία βάσει των συνθηκών ζωής ή εργασίας κλπ.
Παρ’ όλα αυτά, ο Said δεν απομυθοποιεί τον διανοούμενο, εξακολουθεί να τον εξυψώνει: «... ο διανοούμενος είναι ένα άτομο προικισμένο με την ικανότητα της αναπαράστασης, της ενσάρκωσης και της άρθρωσης ενός μηνύματος, ενός οράματος, μιας στάσης, μιας φιλοσοφίας ή μιας άποψης» (η υπογράμμιση δική μου). Δηλαδή ο διανοούμενος παραμένει ένας ήρωας που έχει όμως συνείδηση ότι καθορίζεται κάθε φορά από το κοινωνικο-ιστορικό πλαίσιο στο οποίο κινείται.
Στο σημείο αυτό ο Said διαφωνεί με τον Γκράμσι που λέει ότι: «...όλοι οι άνθρωποι είναι διανοούμενοι» και ότι η διαφορά μεταξύ των διαφόρων ανθρώπων έγκειται στο ότι «δεν έχουν όλοι τους λειτουργία διανοούμενου μέσα στην κοινωνία». Κατά τον Γκράμσι «η διάκριση αυτή αναφέρεται μονάχα στην άμεση κοινωνική λειτουργία της επαγγελματικής κατηγορίας των διανοούμενων, δηλαδή γίνεται με βάση την κατεύθυνση προς την οποία κλίνει το κέντρο βάρους της ειδικής επαγγελματικής δραστηριότητας: στη διανοητική επεξεργασία ή στη νευρο-μυϊκή προσπάθεια». Ο Γκράμσι, σε αντίθεση με τον Said είχε τονίσει ότι υπάρχει προσπάθεια για διαχωρισμό μεταξύ της πνευματικής (διανοητικής επεξεργασίας) εργασίας και της χειρονακτικής (νευρο-μυϊκής προσπάθειας). Όλες οι ανθρώπινες δραστηριότητες (ακόμα και το σκάψιμο του εδάφους) προϋποθέτουν διανοητική ικανότητα και επεξεργασία. Οπότε στο επίπεδο του καταμερισμού της εργασίας ο διαχωρισμός της πνευματικής και της χειρονακτικής εργασίας έρχεται για να υποτιμήσει την μία σε σχέση με την άλλη. Αλλά όπως και να έχει, όλοι οι άνθρωποι «αναπτύσσουν μια διανοητική δραστηριότητα […] που συμβάλει στο να στερεωθεί ή να τροποποιηθεί μια κοσμοαντίληψη…». Ενώ για τον Γκράμσι η διάκριση γίνεται με όρους επαγγελματικούς, για τον Said γίνεται με κριτήρια ηθικά και Αρχής. Για τον Said υπάρχουν δύο είδη: α) οι διανοούμενοι και β) οι πραγματικοί διανοούμενοι. Οι διανοούμενοι σκέτα είναι όλοι εκείνοι που με τον έναν ή τον άλλο τρόπο «συντηρούν το status quo». Αυτοί είναι συνήθως οι διανοούμενοι που μέσω της επαγγελματικής τους θέσης «υπηρετούν την εξουσία και προσπαθούν να κερδίσουν την εύνοια και τα οφέλη που αυτή προσφέρει». Αντίθετα, οι πραγματικοί διανοούμενοι πρέπει να αντιτίθενται στην εξουσία: «… ο πραγματικός διανοούμενος ούτε αξιωματούχος είναι, ούτε υπάλληλος αφοσιωμένος στους πολιτικούς στόχους μιας κυβέρνησης, μιας μεγάλης εταιρίας ή μιας συντεχνίας ομοϊδεατών».
Οι διανοούμενοι (σκέτοι) του Said στην σήμερον ημέρα έχουν όνομα. Λέγονται: Think Tank’s. Πέρα από αυτούς υπάρχουν και εκατομμύρια άλλοι ειδικοί διανοούμενοι (με την έννοια του Φουκώ) που παράγουν και κυρίως αναπαράγουν «αλήθειες», ακούσια ή εκούσια, και δεδομένα, συνθέτοντας ένα δίχτυ σχέσεων και εξουσιών. Από τη θέση που προσβλέπει σε μια κοινωνική ανατροπή των εξουσιαστικών σχέσεων, υπάρχει μια σύμπλευση με αυτό που ο Φουκώ εντοπίζει ως το μεγάλο πολιτικό πρόβλημα: «την εξακρίβωση της δυνατότητας συγκρότησης μιας νέας πολιτικής της αλήθειας». Μιας αλήθειας όμως που θα παράγει μια αρνητική εξουσία της εξουσίας, δηλαδή μια εξουσία που θα καταπιέζει, θα παρεμποδίζει και θα εκμηδενίζει την ίδια την εξουσία.
Κατά κάποια έννοια, η τελευταία απαίτηση οδηγεί στην κατάργηση των διανοούμενων. Η αρνητική εξουσία της εξουσίας δεν μπορεί να προκύψει εκτός του δικτύου των κοινωνικών σχέσεων. Αλλά οι κοινωνικές σχέσεις διατρέχουν, με τον έναν ή τον άλλο βαθμό και τρόπο, τους πάντες. Οι πάντες θα πρέπει να γίνουν διανοούμενοι. Διανοούμενοι που να έχουν την αμφισβήτηση ως αξία, να αντιδρούν στις προσταγές της εξουσίας σαν νιτσεϊκοί εγωιστές και να παράγουν μια πολιτική της αντιεξουσίας. Θα είναι διανοούμενοι όχι με την έννοια του προικισμένου και του ικανού αλλά του πρόθυμου: από την μία, να κατανοήσουν, να συγκολλήσουν και να ενοποιήσουν τον κόσμο και από την άλλη να αποκαταστήσουν την πολλαπλότητα, την πολυειδία και το διασπασμένο του κόσμου. Και κυρίως να εξυμνήσουν αυτό που η κυριαρχία υποτιμά: την ίδια την ζωή.
Η προτροπή το να γίνουν οι πάντες διανοούμενοι είναι όμως γενική και αόριστη. Η τάξη στην οποία ασκείται η εξουσία και η εκμετάλλευση είναι το προλεταριάτο. Για την ανατροπή των σχέσεων εξουσίας αυτοί που πρέπει να παράξουν μια νέα πολιτική της αλήθειας είναι μόνο οι προλετάριοι. Αυτοί πρέπει να γίνουν οι διανοούμενοι που θα καταργήσουν τους ίδιους τους τούς εαυτούς και κατ' επέκταση θα καταργήσουν την ίδια την εκμετάλλευση.
Η ταξική συνείδηση όμως είναι ζήτημα που περνάει αναγκαστικά μέσα από τα μονοπάτια της διανόησης. Αλλά η προλεταριακή ανατροπή της εξουσίας και της εκμετάλλευσης περνά μόνο από αυτό που έχει πει ο Βανεγκέμ: «Ενώ ο διανοούμενος μηχανεύεται πώς να περάσει από την τρύπα της κλειδαριάς, αυτός που προαισθάνεται τον κόσμο των επιθυμιών σπρώχνει την πόρτα – χοντροκοπιά δίχως προηγούμενο για όποιον επιζητεί την ολοκλήρωση της σκέψης εκεί που μόνο η ζωή επιζητεί να ολοκληρωθεί».
Αγαπητό loaded pencil,
ΑπάντησηΔιαγραφήεπειδή κάποιος έπρεπε να κάνει την αρχή και επειδή λόγω ηλικίας πιάνεται ο ποπός μας στο πάρκο μετά από κάποια ώρα, ας εκμεταλλευτούμε το διαδίκτυο - έστω και με το ενεργοβόρο σου λευκό φόντο :)
Αν όπως περιγράφεις, "Συνήθως ο ρόλος και η ενέργεια που προστίθενται στην εικόνα του διανοούμενου έχουν έναν χαρακτήρα ειδωλικό: οι διανοούμενοι είναι φορείς οικουμενικών αξιών και αληθειών, όντα που κουβαλάνε μέσα τους έννοιες και αξίες άφθαρτες, αιώνιες. Είναι ήρωες που για να υπερασπίσουν την «αλήθεια» που πρεσβεύουν θα θυσιαζόντουσαν, θα πέφτανε ακόμα και στη φωτιά. Σε γενικές γραμμές ο πιο κλασικός τύπος του διανοούμενου είναι ο ήρωας που αψηφά τους κινδύνους και τις συνέπειες όσων λέει και όσων εκφράζει γιατί απλώς: εκφράζει την αιώνια, συμπαντική και απόλυτη αλήθεια",τότε σε τι διαφοροποιείται η ταξική συνείδηση του προλετάριου; Διότι μέχρι τώρα είθισται η ταξική συνείδηση της εργατικής τάξης να είναι είτε "φορέας οικουμενικών αξιών και αληθειών" και "να θυσιάζεται και να πέφτει στη φωτιά" για αυτές, όπως ακριβώς και ο αστός διανοούμενος (με τη διαφορά ότι συνήθως δεν πέφτει στη φωτιά, αλλά το βάζει στα πόδια) είτε επαναστάτης με "κριτήρια ηθικά και Αρχής", όπως ο διανοούμενος του Said...
Από την άλλη, αν περιορίσουμε τη συζήτηση στις "μεταβιομηχανικές" κοινωνίες της Δύσης, τότε ίσως η διάκριση του Gramsci "με όρους επαγγελματικούς" ίσως στερείται νοήματος (ίσως και όχι...Βλέπεις το πρόβλημα με τον Gramsci ειναι ότι ούτε αυτός μας έχει διαβάσει ούτε εμείς {Bouvard et Pecuchet speaking}τον έχουμε... ). Πάντως, μας φαίνεται περιορισμένης αναλυτικής χρησιμότητας η διάκρισή του σε κοινωνίες που η συντριπτική πλειονότητα έχει σπουδάσει σε "υψηλό" επίπεδο...(δε μιλάμε για τους μετανάστες, διότι η συζήτηση θα ξεφύγει).
Επιστρέφοντας στην αρχική ερώτηση - σχετικά με το πρόβλημα της αλήθειας - νομίζουμε ότι σε αυτό ακριβώς το σημείο έγκειται η διαφορά του Foucault, καθώς δεν κάνει λόγο για "κατάργηση των διανοουμένων", αλλά για κάτι που φαίνεται λιγότερο ριζοσπαστικό, όμως στην ουσία του έχει ριζικές συνεπαγωγές για την πολιτική θεωρία και πράξη...
Ο Foucault κάνει λόγο για τον "ειδικό" διανοούμενο, ο οποίος, κατά τη γνώμη του, αντικαθιστά μεταπολεμικά τον "καθολικό" (τύπου Voltaire, Zola, Sartre κ.ο.κ. ). Ο ειδικός διανοούμενος έχει ως χαρακτηριστικό του πέραν του ότι κατέχει μία "ειδική θέση" εντός του συστήματος, κυρίως το ότι δεν είναι φορέας της καθολικής Αλήθειας, αλλά αντίπαλός της...Γι΄αυτό τονίζει ότι "το πρόβλημα δεν είναι να αλλάξουν οι συνειδήσεις των ανθρώπων - ή ότι έχουν μέσα στα κεφάλια τους - αλλά το πολιτικό, οικονομικό, θεσμικό καθεστώς της παραγωγής της αλήθειας" (άρα, τίθεται ένα ερώτημα σχετικά με το ρόλο και τη λειτουργία της "ταξικής συνείδησης"...)
Διότι, σύμφωνα με τον Foucault, με την έννοια της αλήθειας δεν εννοεί "το σύνολο των αληθειών που ανακαλύπτονται και γίνονται αποδεκτές", αλλά "το σύνολο των κανόνων σύμφωνα με τους οποίους χωρίζεται το αληθές από το ψευδές και αποδίδονται ειδικά αποτελέσματα εξουσίας στο αληθές"...
Για να αντιληφθεί κάποιος τη διαφορά, αρκεί να λάβει υπόψη του το παράδειγμα της τρέλας...Το πολιτικό πρόβλημα δεν είναι να βρεθεί η αλήθεια της τρέλας, αλλά να εξεταστεί το σύνολο των κανόνων που διακρίνουν τη λογική από την τρέλα εκχωρώντας ειδικά πολιτικά, οικονομικά και θεσμικά δικαιώματα στη λογική έναντι της τρέλας...
Αυτά προς το παρόν (το λευκό μας κούρασε...)
Αγαπητέ Μπουβάρδ
ΑπάντησηΔιαγραφήΣτο αρχικό σου ερώτημα [«σε τι διαφοροποιείται η ταξική συνείδηση του προλετάριου» αφού είθιστε να είναι «φορέας οικουμενικών αξιών και αληθειών»], απαντώ:
Το είθιστε δεν ξέρω κατά πόσο αναφέρεται στην ταξική συνείδηση του προλετάριου ή στην ταξική συνείδηση που θα ήθελαν τα κομουνιστικά κόμματα να έχουν οι προλετάριοι. Γιατί τα κομμουνιστικά κόμματα* και γενικά οι ιδεολογικοί παραγωγοί είθιστε να είναι οι «φορείς των οικουμενικών αξιών». Οι προλετάριοι σαν τέτοιοι δεν έχουν κάτι συγκεκριμένο: μπορούν να κινηθούν από την «εθνική συνείδηση» μέχρι την ταξική συνείδηση ή και προς την ίδια την αδιαφορία.
Το ότι οι προλετάριοι πέφτουν και στη φωτιά (αλλά μην ξεχνάμε ότι και αυτοί το βάζουν τις περισσότερες φορές στα πόδια,), δεν είναι λόγω ηρωισμού ή προσκόλλησης σε Αρχές , αλλά μάλλον, λόγω της κατάστασής τους: αναγκάζονται να πέσουν στη φωτιά. Το πέσιμο στη φωτιά μάλλον έχει απτούς λόγους παρά «ιδεολογικούς». Αντίθετα, έχω την εντύπωση, οι αστοί ιδεολόγοι πολεμούν (πολέμησαν) για ιδανικά και αρχές.
(* χωρίς να θέλω να κατηγορήσω τα κομουνιστικά κόμματα στις αρχές της ίδρυσής τους. Αναφέρομαι κυρίως μετά την εδραίωση του Λένιν και φυσικά του Στάλιν).
Για το θέμα του Γκράμσι. Ο Γκράμσι απλώς λέει το πολύ βασικό και θεμελιώδες: Όλοι είμαστε διανοούμενοι. Βλέποντας όμως την λειτουργία της βιομηχανικής κοινωνίας και της ανάγκης για διαφορισμό των εργασιών (καταμερισμός εργασίας) λέει ότι στην δεδομένη κοινωνία κάποιοι επιτελούν «χρέη» διανοούμενων. Με άλλα λόγια, ίσως θα μπορούσαμε να πούμε, επιτελούν «χρέη» διεύθυνσης της εργασίας. Στις μεταβιομηχανικές κοινωνίες όσο και να νομίζουμε ότι η εργασία «δεν υπάρχει» (λόγω έλλειψη εργοστασίων), παραμένει κεντρικό ζητούμενο. Ο καταμερισμός υπάρχει (δεν θα μιλήσω για τους μετανάστες για να μην ξεφύγει η κουβέντα) και υπάρχει και μεταξύ των «υψηλά» σπουδαγμένων. Μπορεί για παράδειγμα ένα εργαστήριο βιοτεχνολογίας να έχει μέσα 15 παρασκευαστές υψηλά σπουδαγμένους, αλλά θα έχει και έναν ή δύο καθηγητάδες ή υπευθύνους που θα συντονίζουν και θα κατευθύνουν, δηλαδή θα διευθύνουν : αυτοί στην συγκεκριμένη περίπτωση θα επιτελούν χρέη διανοούμενου με βάση τον «ορισμό» του Γκράμσι. Αν ανήξουμε το εργαστήριο σε επίπεδο κοινωνίας νομίζω παίρνουμε την απάντηση …
Ο Φουκώ δεν κάνει λόγο για κατάργηση των διανοουμένων. Εγώ τον κάνω.
---
Ντεμπόρ: Το ίδιο το προλεταριάτο δεν μπορεί να γίνει εξουσία παρά μόνο αν γίνει η τάξη της συνείδησης... Στον αγώνα της επαναστατικής οργάνωσης εναντίον της ταξικής κοινωνίας, τα όπλα δεν είναι τίποτα άλλο από την ουσία των ίδιων των αγωνιζόμενων: η επαναστατική οργάνωση δεν μπορεί να αναπαράγει μέσα της τις συνθήκες διαχωρισμού και ιεραρχίας που ανήκουν στην κυρίαρχη κοινωνία.
Αγαπητό loaded pencil,
ΑπάντησηΔιαγραφήΤο "είθισται" αναφέρεται στην ταξική συνείδηση καθ' εαυτή. Κατά τη γνώμη μας, δεν έχει σημασία αν προέρχεται από το οποιοδήποτε κομμουνιστικό κόμμα ή όχι. Σημασία έχει, αν είναι ή αν αντιμετωπίζεται ως φορέας καθολικών αξιών, όπως και η "εθνική"...Επομένως, το ζητούμενο, κατά τη γνώμη μας, είναι η δημιουργία και η επινόηση μιας συνείδησης, η οποία δε θα είναι υποχρεωμένη να πέφτει στην παγίδα της "αδιαφορίας", για να αποφύγει την παγίδα της ιδεολογίας και της καθολικότητας των αξιών.
Γράφεις ότι: "Το ότι οι προλετάριοι πέφτουν και στη φωτιά (αλλά μην ξεχνάμε ότι και αυτοί το βάζουν τις περισσότερες φορές στα πόδια,), δεν είναι λόγω ηρωισμού ή προσκόλλησης σε Αρχές , αλλά μάλλον, λόγω της κατάστασής τους: αναγκάζονται να πέσουν στη φωτιά. Το πέσιμο στη φωτιά μάλλον έχει απτούς λόγους παρά «ιδεολογικούς»."
Ωστόσο, προκύπτει το ερώτημα:Αν είχε περισσότερο απτούς λόγους ή μόνο απτούς λόγους, αν δηλαδή λόγω της κατάστασής τους αναγκάζονταν να πέσουν στη φωτιά, τότε θα έπρεπε να καθημερινά να βλέπαμε προλετάριους έτοιμους να θυσιαστούν. Όμως, μάλλον το αντίθετο παρατηρούμε και όσοι ασχολούνται με τον ένα ή τον άλλο τρόπο με την πολιτική θέτουν ως το υπ' αριθμόν 1 πρόβλημα την έλλειψη "συνειδητοποίησης" των προβλημάτων...
Γι' αυτό και οι αστοί δεν πολέμησαν μόνο στο παρελθόν, αλλά και στο παρόν, για ιδανικά και αρχές. Από τα πιο μικρά έως τα πιο μεγάλα:
π.χ. Από το Μουσείο Ακρόπολης και την επιστροφή των Μαρμάρων έως την "ελευθερία της αγοράς". Από την ανακύκλωση των αποβλήτων έως την ανακύκλωση των μεταναστών και του κάθε ξένου...
Γράφεις: "Μπορεί για παράδειγμα ένα εργαστήριο βιοτεχνολογίας να έχει μέσα 15 παρασκευαστές υψηλά σπουδαγμένους, αλλά θα έχει και έναν ή δύο καθηγητάδες ή υπευθύνους που θα συντονίζουν και θα κατευθύνουν, δηλαδή θα διευθύνουν : αυτοί στην συγκεκριμένη περίπτωση θα επιτελούν χρέη διανοούμενου με βάση τον «ορισμό» του Γκράμσι. Αν ανήξουμε το εργαστήριο σε επίπεδο κοινωνίας νομίζω παίρνουμε την απάντηση …"
Ωστόσο,μάλλον, ο λόγος που δε διάβασαμε Gramsci είναι ότι αν δούμε το εργαστήριο σε επίπεδο κοινωνίας, θα πάρουμε διαφορετική απάντηση: διότι, για παράδειγμα, σε ένα πανεπιστήμιο δε μπορείς να υποστηρίξεις ότι μόνο ο πρύτανης, ο κοσμήτορας ή το πρυτανικό συμβούλιο τελεί "χρέη" διανοουμένου και ο λέκτορας όχι. Επίσης, στη φυλακή δεν είναι μόνο ο διευθυντής αυτός που τελεί "χρέη" διανοουμένου. Κατά τη γνώμη μας, και ο κοινωνικός λειτουργός και ο γιατρός και ο δικηγόρος έχουν ένα ειδικό ρόλο να διαδραματίσουν...Το ίδιο συμβαίνει και στα νοσοκομεία, όπου ο ειδικευόμενος γιατρός μπορεί να υπονομεύσει αποτελέσματα των κυρίαρχων σχέσεων εξουσίας...
Το ζήτημα δεν είναι να δηλώσει κανείς ότι καταργεί την ερμηνεία του κόσμου, για να καταργήσει τον ίδιο τον κόσμο της εκμετάλλευσης, όπως έκανε ο Marx παγιδευμένος στο "καθεστώς αλήθειας" του 19ου αιώνα. Το θέμα δεν είναι να καταργήσουμε τους διανοούμενους, αλλά να δούμε την ειδική λειτουργία τους μέσα σε ένα συγκεκριμένο "καθεστώς αλήθειας". Το ζήτημα δεν είναι να δηλώσει κανείς ότι καταργεί την ερμηνεία του κόσμου, για να καταργήσει τον ίδιο τον κόσμο της εκμετάλλευσης, όπως έκανε ο Marx παγιδευμένος στο "καθεστώς αλήθειας" του 19ου αιώνα. Διότι, η αλήθεια και η πίστη σε αυτήν τρυπώνει εκεί που δεν το περιμένεις...